Mức sinh giảm và dân số già: Thách thức kép cho sự phát triển bền vững của Việt Nam

Trong nhiều năm qua, mức sinh tại Việt Nam liên tục đi xuống, đặc biệt tập trung tại các đô thị lớn – nơi chi phí sinh hoạt và áp lực cuộc sống ngày càng gia tăng. Mức sinh trung bình hiện chỉ quanh mức thay thế, thậm chí ở nhiều thành phố lớn chỉ còn 1,2 – 1,4 con/phụ nữ.

Cùng lúc đó, tốc độ già hóa dân số tăng nhanh khiến Việt Nam trở thành một trong những quốc gia có tốc độ chuyển sang dân số già nhanh nhất thế giới. Điều này khiến các lợi thế về lao động trẻ vốn giúp Việt Nam phát triển nhiều năm qua dần biến mất, trong khi hệ thống an sinh xã hội phải đối mặt với áp lực ngày một lớn hơn.

Mức sinh giảm sâu và hệ lụy đối với thị trường lao động

Việc giới trẻ ngày càng ngại sinh con là kết quả của nhiều yếu tố đan xen: chi phí giáo dục – y tế cao, áp lực sự nghiệp, khó cân bằng giữa gia đình và công việc, cùng xu hướng sống độc lập và tự do của thế hệ mới. Những thay đổi này khiến số trẻ sinh ra giảm nhanh, tạo ra khoảng trống lớn trong cơ cấu dân số.

Thực tế cho thấy, thị trường lao động Việt Nam đang dần bước vào thời kỳ thiếu hụt lao động – điều từng được xem là khó xảy ra trong một quốc gia có truyền thống dân số trẻ. Trong tương lai gần, nhiều ngành nghề có thể đối mặt tình trạng thiếu nhân lực nghiêm trọng, đặc biệt trong các lĩnh vực đòi hỏi kỹ năng cao như công nghệ, sản xuất hiện đại, năng lượng xanh hay dịch vụ chất lượng cao. Khi lực lượng lao động suy giảm, tốc độ tăng trưởng kinh tế cũng có nguy cơ chậm lại, khiến mục tiêu vượt qua ngưỡng thu nhập trung bình trở nên khó khăn hơn.

Không chỉ vậy, mức sinh giảm kéo dài làm thu hẹp quy mô dân số trong độ tuổi lao động, dẫn đến nguy cơ thiếu nhân lực kế cận. Đây là thách thức lớn cho các doanh nghiệp, ảnh hưởng trực tiếp tới năng lực cạnh tranh quốc gia và khả năng thu hút đầu tư nước ngoài.

Già hóa dân số tăng tốc và áp lực lên hệ thống an sinh

Song hành với mức sinh thấp là tốc độ già hóa dân số ngày càng nhanh. Việt Nam chỉ mất khoảng 25 năm để chuyển từ dân số “già hóa” sang “dân số già”, rút ngắn gấp nhiều lần so với các quốc gia phát triển. Điều này đồng nghĩa với việc hệ thống an sinh – đặc biệt là quỹ hưu trí – sẽ chịu áp lực khổng lồ trong những năm tới.

Khi số người trong độ tuổi lao động giảm mà số người hưởng lương hưu tăng, hệ thống bảo hiểm xã hội sẽ mất cân đối nếu không có cải cách căn bản. Cùng với đó, nhu cầu chăm sóc sức khỏe cho người cao tuổi tăng nhanh, trong khi hệ thống dịch vụ chăm sóc dài hạn còn thiếu, năng lực y tế cho nhóm cao tuổi chưa đáp ứng được yêu cầu. Mô hình gia đình truyền thống – nơi con cái chăm sóc cha mẹ – cũng đang thay đổi khi mỗi gia đình chỉ có một con hoặc hai con, thậm chí có xu hướng sống độc thân.

Sự kết hợp của hai xu hướng này tạo ra “vòng xoáy dân số” khó gỡ: ít con – dân số già – lao động khan hiếm – áp lực chăm sóc tăng – gánh nặng kinh tế lớn. Nếu không hành động kịp thời, Việt Nam có thể đối mặt với nguy cơ già hóa trước khi giàu – một bài toán khó mà nhiều nước châu Á đang phải trả giá.

Hướng đi nào cho tương lai dân số Việt Nam?

Để vượt qua áp lực kép từ mức sinh thấp và già hóa dân số, Việt Nam cần triển khai sớm và đồng bộ các nhóm giải pháp. Trong đó, nhiệm vụ quan trọng nhất là tạo ra môi trường thuận lợi để người trẻ “muốn sinh và dám sinh”. Các chính sách hỗ trợ tài chính, nhà ở, giáo dục, chăm sóc trẻ và cân bằng giữa công việc – gia đình cần được mở rộng quy mô và thực thi thực chất hơn. Nhiều quốc gia đã thành công khi áp dụng các gói hỗ trợ lớn cho các gia đình có con nhỏ – đây là kinh nghiệm đáng tham khảo.

Song song, Việt Nam cần chuẩn bị hệ thống chăm sóc người cao tuổi theo mô hình hiện đại: phát triển dịch vụ y tế chất lượng cao, mở rộng các cơ sở chăm sóc dài hạn, ứng dụng công nghệ trong chăm sóc sức khỏe và xây dựng cộng đồng thân thiện với người già.

Bên cạnh đó, để bù đắp sự thiếu hụt lao động, tăng năng suất là yêu cầu sống còn. Chuyển đổi số, tự động hóa, đào tạo kỹ năng mới cho lực lượng lao động hiện tại sẽ là chìa khóa giúp Việt Nam tiếp tục phát triển bền vững trong bối cảnh dân số thay đổi.