Đọc sách “Người Xứ Nghệ” - Một mùa nhân cách nở hoa

Từ trang báo đến trang sách – từ lòng tự hào đến khát vọng nhận diện

Lâu nay, tôi vẫn thường đọc chuyên mục “Non nước, con người Xứ Nghệ” trên trang thông tin điện tử của Hội đồng nhân dân tỉnh Nghệ An – nơi khắc họa những con người Xứ Nghệ làm rạng danh quê hương, đất nước.

Gần đây, khi nghe một người bạn nhắc đến cuốn NGƯỜI XỨ NGHỆ của nhiều tác giả, do nhà báo Nguyễn Như Khôi chủ biên, tôi lập tức tìm đọc. Cuốn sách ra mắt đầu tháng 9/2025, và chỉ một tháng sau nay đang chuẩn bị tái bản lần hai – 1.000 bản in đầu tiên được bán hết chỉ trong một tuần. Điều đó đủ thấy sức lan tỏa mạnh mẽ của tác phẩm trong lòng bạn đọc, đặc biệt là những người con xứ Nghệ.

Với gần 600 trang viết về 52 nhân vật tiêu biểu, đây là một công trình đồ sộ, thấm đẫm giá trị nhân văn. Như lời Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan viết trong lời giới thiệu: “Đây là cuốn sách để đọc chậm, nghĩ sâu, để lòng mình mềm ra mà cũng thẳng hơn, bền hơn. Để mai này, khi kể về quê hương, ta có thể nói rằng: Có một mùa mang tên ‘mùa nhân cách’, nở ra từ những trang sách như thế này.”

Người Nghệ – can trường, học giỏi và giàu nghĩa tình

Đọc sách, tôi nhiều lần dừng lại thật lâu – nhất là khi gặp tên những người thầy, người trí thức mà tôi từng được học, từng ngưỡng vọng: Nguyễn Thúc Hào, Văn Như Cương, Nguyễn Cảnh Toàn, Đặng Thai Mai, Tạ Quang Bửu, Phan Ngọc, Cao Xuân Hạo, Nguyễn Xiển… Mỗi trang viết như một ngọn đèn soi về cội nguồn nhân cách và tri thức của người Nghệ. Nhà báo – nhà thơ Bùi Sỹ Hoa từng nhận xét rất đúng: “Khi đọc những bài viết về chân dung người Xứ Nghệ, người viết dừng lâu hơn cả, thú vị hơn cả ở những đoạn mô tả việc học, tự học, khổ luyện thành tài của các bậc danh hiền.”

Đúng vậy! Trong từng dòng chữ, hiện lên tinh thần “nước non phải đền”, khát vọng học tập, dấn thân, tiên phong và cống hiến – những giá trị đã làm nên bản sắc người Nghệ. Từ Hồ Tùng Mậu, Nguyễn Duy Trinh, Chu Huy Mân, đến Cao Xuân Huy, Đặng Thai Mai, Nguyễn Thúc Hào, Nguyễn Tài Cẩn, Nguyễn Cảnh Toàn, Hoàng Đình Cầu… – mỗi người đều là minh chứng sống động cho tinh thần “đứng đầu, dậy trước”, dấn thân vì dân tộc, vì tri thức.

Ta xúc động khi đọc về Nguyễn Tất Thành – Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu, người đã mang trong mình lời ru của mẹ Hoàng Thị Loan: “Làm người đói sạch, rách thơm, Công danh phủi nhẹ, nước non phải đền.”

Hay về Đại tướng Chu Huy Mân – “vị tướng áo vải” nối tiếp truyền thống Quang Trung – người cả đời trung dũng, nhân hậu, giản dị, khiêm nhường; từng bị tra tấn dã man mà không khuất phục, ra trận thì “bám thắt lưng địch mà đánh”.

Tri thức và nhân cách – hai dòng chảy nuôi dưỡng người Nghệ

Đọc đến các học giả, ta càng nhận ra phẩm chất đặc trưng của người Nghệ: say mê tri thức, tự học đến tận cùng. Nguyễn Thúc Hào – thủ khoa Trường Quốc học Huế khi mới 12 tuổi – là một trí thức kiệt xuất của Đông Dương thời bấy giờ. Trong buổi chia tay thầy năm 1975, giữa bao lời tán dương, anh lái xe nói một câu rất giản dị: “Thầy Hào nói, bên Tây cũng phải nghe!”. Có lẽ không một lời ca ngợi nào giản dị mà sâu sắc hơn thế – một sự tôn vinh mộc mạc, chân thành nhất về tầm vóc học giả của Thầy Nguyễn Thúc Hào.

Nhà nghiên cứu Phan Ngọc thông thạo mười bốn thứ tiếng châu Âu, có thứ chỉ học trong vỏn vẹn một tháng – minh chứng cho năng lực tự học phi thường và tinh thần miệt mài lao động trí tuệ bền bỉ hiếm có.

Giáo sư Nguyễn Tài Cẩn – người đặt nền móng cho ngành ngôn ngữ học hiện đại ở Việt Nam – luôn sống với tinh thần nghiêm cẩn chuẩn mực. Thầy từng dặn học trò: “Phải học, bò ra mà học!”. Lời dặn mộc mạc nhưng hàm chứa triết lý sâu xa về khát vọng học hỏi không giới hạn, bất kể là học trò, đồng nghiệp hay người thân.

Giáo sư Cao Xuân Hạo, bậc học giả uyên thâm mà khiêm nhường, tự nhận mình là “một người học trò vĩnh cửu”. Một lời tự sự giản dị nhưng toát lên nhân cách lớn - luôn coi tri thức là hành trình không có điểm dừng.

Giáo sư Nguyễn Xiển- người suốt đời ngưỡng mộ và trung thành với tư tưởng Hồ Chí Minh, từng nói một câu ngắn gọn mà chan chứa niềm tin và lòng tận tuỵ: “Bác Hồ bảo gì, tôi làm nấy.”

Và Giáo sư Nguyễn Cảnh Toàn – tấm gương sáng ngời về tinh thần tự học - từ một giáo viên tiểu học, trở thành Giáo sư, Viện sĩ, nhà toán học có tầm ảnh hưởng quốc tế – người truyền lửa tư tưởng “Học tập suốt đời”, “Xây dựng xã hội học tập” cho nhiều thế hệ hôm nay.

Những câu chuyên ấy cho ta thấy, Người Nghệ học không chỉ để biết, mà để làm người, để cống hiến.

Khép sách, mở lòng – mùa nhân cách nở hoa trong lòng bạn đọc

Người Nghệ không chỉ sống với hào quang quá khứ. Họ vẫn tiên phong hôm nay – trong học thuật, nghệ thuật, văn hóa, quản lý, doanh thương – nhưng ở đâu, họ cũng giữ phẩm chất trong sáng, khiêm nhường, không màng danh lợi.

Hoàng Trung Thông từ chối học hàm giáo sư: “Tôi là nhà thơ. Thế đủ rồi.”

Sơn Tùng không nhận căn hộ ưu tiên: “Không muốn ai cho rằng vì viết về lãnh tụ mà được ưu ái.” Chính điều đó làm nên “mùa nhân cách” – mùa hoa nở từ sự tử tế, trung hậu và trí tuệ.

Khép lại gần 600 trang, tôi nhắm mắt lại – và thấy quê hương hiện lên lồng lộng: gió Lào nắng rát, nhút mặn, cà chua, chè xanh, trăng ví giặm, dòng Lam xanh mướt ân tình… Từ những trầm tích ấy, đất Nghệ đã nuôi dưỡng nên những con người can trường, bộc trực, nghĩa tình, tài hoa và lãng mạn.

Cuốn NGƯỜI XỨ NGHỆ khiến ta muốn đọc lại – chậm hơn, sâu hơn – để hiểu lời Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan: “Có một mùa mang tên mùa nhân cách, nở ra từ những trang sách như thế này.” Đúng vậy, 52 gương mặt ấy không chỉ là 52 chân dung, mà là 52 ngọn lửa soi sáng bản lĩnh, cốt cách và tâm hồn người Nghệ. Họ là những người gieo hạt, nhóm lửa, truyền lại cho hôm nay niềm tin rằng: “Trên mảnh đất khắc nghiệt này, con người không chỉ can trường, bộc trực, đề cao lý tưởng sống – mà còn đầy lãng mạn, nhân hậu và giàu lòng trắc ẩn.”

Điều thú vị là bìa sách ghi “Quyển 1”. Nghĩa là, sẽ còn Quyển 2, Quyển 3 – để tiếp tục tôn vinh những người Nghệ đáng ngưỡng mộ chưa được nhắc tới. Xin cảm ơn nhà báo Nguyễn Như Khôi – người thầy giáo “lỡ hẹn với chúng tôi từ những năm 1990” – cùng các tác giả, nhà văn Bùi Ngọc và Nhà Xuất bản Nghệ An, những “bà đỡ” tận tâm để cuốn sách quý này kịp đến tay bạn đọc.

Đọc “Người Xứ Nghệ”, ta không chỉ đọc về họ – mà còn soi lại chính mình. Mỗi trang sách như nhắc nhở: làm người Nghệ, hãy sống sao cho xứng đáng với truyền thống ấy – để mùa nhân cách tiếp tục nở hoa trong hôm nay và mai sau.

Trân quý!