Con trẻ lớn lên giữa những áp lực vô hình

Buổi tối, trong một căn hộ chung cư tại Khu đô thị Linh Đàm (phường Hoàng Liệt, TP. Hà Nội), ánh đèn vẫn sáng nhưng không gian lại im lặng đến lạ thường. Cả gia đình ngồi gần nhau, nhưng dường như mỗi người đang sống trong một thế giới khác.

Người cha chăm chú trả lời email công việc, người mẹ lướt điện thoại sau một ngày dài, đứa trẻ ngồi trên ghế với máy tính bảng và tai nghe. Không cãi vã, không xung đột, nhưng cũng chẳng có một cuộc trò chuyện trọn vẹn.

Nhiều gia đình trẻ ở Việt Nam hôm nay đang sống trong một thực tế như vậy: đủ đầy vật chất hơn cha mẹ ngày trước, nhưng khoảng cách tinh thần lại ngày một xa. Nó hiện diện trong sự im lặng, trong việc mỗi người cầm một thiết bị, trong những cuộc trò chuyện bị ngắt quãng bởi thông báo từ màn hình.

Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ và mạng xã hội đã tạo ra những thay đổi sâu sắc trong cấu trúc và sinh hoạt gia đình. Trẻ em ngày nay tiếp cận Internet từ rất sớm, có khả năng cập nhật thông tin nhanh hơn, nhưng cũng dễ bị cuốn vào thế giới ảo, xa rời những kết nối thật.

Trong khi đó, cha mẹ – đặc biệt là các gia đình trẻ – phải xoay vòng giữa áp lực mưu sinh, công việc và kỳ vọng xã hội. Thời gian dành cho con bị thu hẹp, những bữa cơm chung trở nên thưa thớt, sự lắng nghe dần bị thay thế bằng mệnh lệnh hoặc nhắc nhở vội vàng.

Theo PGS.TS Phạm Ngọc Trung – Nguyên Trưởng khoa Văn hóa và Phát triển (Học viện Báo chí và Tuyên truyền), đây là biểu hiện của một cuộc “khủng hoảng giao tiếp” trong gia đình hiện đại.

“Gia đình truyền thống Việt Nam vốn đề cao sự quây quần, chia sẻ và giáo dục bằng nêu gương. Khi nhịp sống hiện đại làm đứt gãy những sinh hoạt chung ấy, sự gắn kết tự nhiên cũng suy giảm. Nếu không kịp thời điều chỉnh, gia đình rất dễ rơi vào trạng thái ‘cùng sống nhưng không cùng cảm xúc’.”

Một trong những nguyên nhân lớn tạo ra căng thẳng trong gia đình hiện nay đến từ áp lực học tập. Cuộc đua thành tích, so sánh điểm số, trường lớp, chứng chỉ… đang đè nặng lên vai nhiều đứa trẻ ngay từ khi còn rất nhỏ.

Không ít cha mẹ, với mong muốn con “không thua kém bạn bè”, đã vô tình đặt lên con những kỳ vọng vượt quá khả năng và nhu cầu phát triển tự nhiên. Những câu nói tưởng chừng vô hại như “con nhà người ta” lại trở thành vết xước tâm lý kéo dài.

Không ít học sinh học từ sáng đến tối, lịch học thêm dày đặc, thiếu thời gian nghỉ ngơi và vui chơi. Trong khi đó, những áp lực tâm lý của trẻ lại không dễ được nhận diện, bởi nhiều em chọn cách im lặng hoặc tìm đến thế giới ảo để giải tỏa.

PGS.TS Phạm Ngọc Trung cho rằng, giáo dục hiện đại không thể chỉ đo bằng điểm số. Việc nuôi dạy con cái trong xã hội hiện đại đang có xu hướng thiên về thành tích mà thiếu đi sự quan tâm đến đời sống tinh thần.

Nếu gia đình đặt nặng thành tích mà bỏ quên đời sống tinh thần của con, thì hệ quả không chỉ là mệt mỏi nhất thời, mà có thể dẫn đến những khủng hoảng tâm lý lâu dài. Do đó, gia đình cần khẳng định được vai trò là "tổ ấm", nơi trẻ được lắng nghe, được chia sẻ và được thừa nhận giá trị của bản thân, thay vì chỉ được đánh giá qua kết quả học tập.

"Giáo dục gia đình không chỉ là đầu tư cho con học giỏi, mà còn là dạy con biết sống hài hòa, biết yêu thương và có khả năng tự điều chỉnh cảm xúc. Khi cha mẹ quá chú trọng kết quả mà bỏ qua quá trình, trẻ rất dễ rơi vào khủng hoảng tâm lý", PGS.TS Phạm Ngọc Trung phân tích.

Lắng nghe, thấu hiểu để đồng hành

Các chuyên gia chỉ ra rằng, gốc rễ của không ít mâu thuẫn trong gia đình hiện nay phần lớn là do sự thiếu lắng nghe và thấu hiểu. Cha mẹ nói nhiều, con trẻ ít được bày tỏ. Những cảm xúc tiêu cực bị dồn nén, đến một lúc sẽ bùng phát bằng sự chống đối hoặc khép mình.

Dưới góc nhìn Phật giáo, Đại đức Thích Khai Trung – Phó Trưởng ban Hướng dẫn Phật tử (Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam) cho rằng, lắng nghe không chỉ là nghe bằng tai, mà là lắng nghe bằng chánh niệm và tâm từ bi.

"Khi cha mẹ thực sự hiện diện, không phán xét, không áp đặt, con trẻ sẽ cảm nhận được sự an toàn và sẵn sàng chia sẻ. Hiểu sâu để thương yêu đúng cách chính là nền tảng của hạnh phúc gia đình".

Theo Đại đức Thích Khai Trung, nhiều gia đình hiện nay đứng trước nguy cơ đổ vỡ không phải vì thiếu yêu thương, mà vì yêu thương chưa đúng cách – thiếu sự thấu hiểu giữa các thành viên.

"Khi cha mẹ biết dừng lại, quan sát và điều phục cảm xúc, năng lượng bình an ấy sẽ lan tỏa tự nhiên sang con trẻ. Trẻ học cách sống không phải từ lời dạy, mà từ cách cha mẹ sống mỗi ngày", Đại đức Thích Khai Trung chia sẻ.

Trong nhịp sống của xã hội hiện đại, phản ứng vội vàng thường dẫn đến những lời nói hoặc hành động gây tổn thương cho con trẻ cũng như các thành viên trong gia đình. Thay vì la mắng hay trừng phạt, việc giúp con hiểu lỗi sai bằng thái độ điềm tĩnh sẽ giúp trẻ phát triển nhân cách mà không mang theo nỗi sợ hãi.

Đại đức Thích Khai Trung gợi ý những thực hành rất giản dị: cùng con ăn một bữa cơm không điện thoại, dành vài phút mỗi ngày để hỏi han cảm xúc của con, hay đơn giản là cùng nhau im lặng trong sự hiện diện yêu thương.

“Giữa vội vàng và tổn thương, chỉ cần một khoảnh khắc dừng lại lắng nghe và thấu hiểu thì nhiều xung đột trong gia đình đã có thể được hóa giải", Đại đức Thích Khai Trung chia sẻ.

Theo Đại đức Thích Khai Trung, Phật giáo nhìn con người dưới góc độ nhân duyên và căn cơ khác nhau. Mỗi đứa trẻ đều có con đường phát triển riêng, không thể áp đặt một khuôn mẫu chung.

“Định hướng cho con là cần thiết, nhưng phải dựa trên sự hiểu biết và tôn trọng. Khi cha mẹ bớt so sánh, bớt áp đặt, trẻ sẽ có không gian để phát triển hài hòa cả trí tuệ lẫn nhân cách.”

Gia đình luôn được xem là nền tảng của xã hội. Những giá trị như hiếu kính, sẻ chia, trách nhiệm và lòng nhân ái đều được hình thành từ môi trường gia đình. Nuôi dạy con cái thời hiện đại không chỉ là hành trình giáo dục con, mà còn là hành trình cha mẹ học cách sống chậm lại, yêu thương đúng cách và cùng nhau trưởng thành.

Giữa những biến động của thời đại, gia đình vẫn là nơi con người tìm về sau những mệt mỏi. Nhưng để gia đình thực sự là chốn bình yên, cần nhiều hơn sự đủ đầy vật chất – đó là sự hiện diện, lắng nghe và thấu hiểu.