Ngày 5/5 âm lịch hàng năm còn gọi là Tết Đoan Ngọ, hay là Đoan Dương. Đây là một ngày lễ đặc biệt trong năm của người Việt Nam với nhiều tục lệ dân gian độc đáo.
Trong đó có 2 tục lệ khá phổ biến là tục "giết sâu bọ" và "khảo cây lấy quả" mà nhiều người vẫn thực hiện. Vậy vì sao người Việt lại có những tục lệ độc đáo này?
Vì sao có tục "giết sâu bọ"?
Trong cuốn "Tục thờ cúng của người Việt" của nhà nghiên cứu Bùi Xuân Mỹ cho biết, theo quan niệm xưa thì trong cơ thể con người, nhất là bộ phận tiêu hoá, thường có sâu bọ, nếu không trừ khử thì sẽ ngày càng sinh sôi nảy nở, gây nguy hại cho người.
Nhưng giết chúng không phải dễ, và trong chu kỳ một năm thì ngày mùng 5 tháng 5 chúng mới lộ diện nên mới có thể giết chết. "Giết sâu bọ" bằng thức ăn, có hoa quả và rượu nếp, và sau khi ngủ dậy, súc miệng và giết chúng ngay, trước hết ăn rượu nếp vào cho chúng say, sau đó ăn trái cây vào làm cho chúng chết.
Đối với con trẻ, có tục bôi vào hai bên thái dương và rốn bụng một ít nước Thần sa Chu sa, cũng có thể cho chúng uống một ít nước đó, để cho con trẻ được an toàn hơn. Ngoài ra, người ta cho trẻ đeo chỉ ngũ sắc và một cục hồng hoàng với những túi nhỏ tết hình quả đào, quả khế, quả ớt... bằng the lụa màu sặc sỡ.
Ngoài ra, trẻ nhỏ còn được nhuộm móng tay móng chân bằng lá móng, trừ ngón tay trỏ và ngón chân trỏ. Chất liệu để nhuộm là một loại lá, gọi là lá nhuộm móng tay, người ta đi hái hay ra chợ mua từ hôm trước, và tối hôm đó giã nhỏ nắm lá đem đắp lên móng tay (trừ móng tay trỏ) và móng chân, buộc lại bằng lá vông, cho đến sáng hôm sau bỏ ra. Móng tay, móng chân có màu đỏ tươi như son trông đẹp mắt.
Những túi nhỏ mà trẻ con đeo gọi là bùa tua bùa túi. Mỗi một túi bùa gồm: Một cục hồng hoàng, kỵ rắn rết; Một túi hạt mùi, kỵ gió; Một quả ớt màu vàng, đỏ, xanh; Một quả khế, mỗi múi một màu; Một quả na; Một quả hồng. Bùa đeo ở cổ hay chéo lên người trong suốt ngày tết.
Đặc biệt, trong quan niệm truyền thống, người ta cho rằng những cây thuốc tìm hái được đúng vào 12 giờ trưa (giờ Ngọ) tết Đoan ngọ đều là những vị thuốc tốt, có thể chữa được bách bệnh. Những lá thuốc, cây thuốc hái được vào trưa mùng Năm này được phơi khô, rồi đem sao sắc uống để chữa bệnh.
Những cây được ưa chuộng nhất là lá ngải cửu, lá trầu không, lá đơn, lá ích mẫu, lá cối xay, lá vối... đem về phơi khô, để nấu nước uống cho lành. Lá đơn mùng Năm chữa bệnh đơn rất hay, lá ngải cứu mùng Năm trị bệnh đau bụng rất kiến hiệu.
Trong lễ này, nhiều làng có tục ăn trứng luộc, ăn kê (kê ăn lẫn với đường cát và bánh đa). Người lớn, cả đàn bà uống tí chút rượu hòà tam thần đan hay hồng hoàng, cũng để giết sâu bọ.
Nhà nào nhà nấy làm cỗ cúng gia tiên. Vì đương mùa dưa hấu, nhiều nơi cúng bắt buộc phải có dưa hấu với đường cát. Nhiều nơi con cháu lo biếu tết ông bà cha mẹ, con rể sêu tết cha mẹ, học trò biếu tết thầy dạy. Quà biết tết mùng 5 thường là ngỗng với đậu xanh hay dưa hấu với đường...
Trong tết Đoan Ngọ 5/5, nhiều địa phương còn có tục "khảo cây" lấy quả. Tục khảo cây thường được thực hiện đúng vào giờ Ngọ cùng ngày mùng 5 tháng Năm.
Cụ thể, một người trèo lên cây đại diện cho cây, một người đứng dưới gốc làm việc tra khảo. Người ta khảo hỏi tại sao cây không có quả, và nếu cố tình như vậy sẽ bị chặt hạ.
Người trên cây van lạy xin đừng chặt, hứa mùa tới sẽ ra quả. Sau đó người ở dưới hỏi số lượng quả mà cây sinh nở; tuỳ theo tính chất của cây và ước vọng của người trồng mà người thay cây trả lời nhiều hay ít.
Phong tục tốt đẹp được duy trì
Nhà nghiên cứu văn hoá, phong thuỷ Nguyễn Hoàng - Giám đốc Viện Phong thuỷ Hoàng Gia Việt Nam cho biết, mùng 5/5 âm lịch là ngày trái đất có vị trí gần mặt trời nhất, đỉnh điểm là đầu giờ Ngọ (11-13h).
Đây là lúc trời đất tương thông, âm dương trực chiếu, hỏa vượng dẫn dắt, dương khí xung thiên, gọi là Đoan Ngọ. Trong phong thủy, 5 là trung tâm của vạn vật, nên nó còn mang ý nghĩa trực sinh, ngày 5 tháng 5 là nhật nguyệt phùng sinh, dương Càn chỉ lối.
Trong ngày này, một số loại côn trùng không chịu được tần số bức xạ của mặt trời, cố tình ẩn nấp, sợ hãi lẩn trốn, nên dân gian phát động phong trào lấy ngày 5/5 là ngày diệt sâu bọ.
Sâu bọ, vi khuẩn thuộc âm, mặt trời thuộc dương. Vào ngày Đoan Ngọ người dân thường hái một số loại cây như chanh, sả, vừng, bưởi để nấu nước tắm gội, dương thịnh thì âm suy, làm cho bệnh ngoài da biến mất.
Cũng theo chuyên gia Nguyễn Hoàng, ngày 5/5 cũng là ngày giỗ quốc mẫu Âu Cơ:
Tháng năm ngày tết Đoan Dương (Ngọ)
Là ngày giỗ mẹ Việt Thường Văn Lang.
Cho nên ở nhiều vùng quê vẫn coi đây là ngày tết cha tết mẹ, con cháu đi chợ mua tấm bánh đồng quà về kính hiếu. Tục lệ này vẫn còn duy trì được khá nhiều nơi ở miền Trung và miền núi ở Việt Nam.
Bên cạnh đó, tháng 5 cũng là dịp thu hoạch xong vụ chiêm, cuộc sống ấm no, nhà nhà phấn khởi, nên tại một số địa phương gọi là ngày tết cơm mới. Họ thường nấu cơm bằng gạo vụ chiêm vừa gặt để tạ ơn trời đất và báo hiếu tổ tiên. Đây là một ngày quan trọng, nên bảo tồn và gìn giữ phong tục tốt đẹp này.
