Nghệ sĩ Trà Giang: "Tôi một mình nhưng không cô đơn"

Phim tài liệu Dòng sông ký ức về nghệ sĩ Trà Giang lần đầu công chiếu ở Liên hoan phim tài liệu châu Âu - Việt Nam lần thứ 14, tại Hà Nội và TP HCM trong tháng 9. Dịp này, Nghệ sĩ Nhân dân 82 tuổi nói về cuộc sống và các vai diễn để đời của bà.

Cảm xúc của bà khi tham gia phim tài liệu về cuộc đời mình?

Tôi già rồi nên nhiều lúc không muốn xuất hiện trước công chúng hay trên màn ảnh. Ngày xưa vì công việc phải làm, còn bây giờ tôi khép mình, ngại đám đông, chỉ muốn đắm chìm vào thế giới hội họa. Nhiều năm trước, có một số đạo diễn ngỏ lời mời tôi quay lại phim ảnh, nhưng tôi đều từ chối. Khi đạo diễn Nguyễn Thước gọi điện mời tôi tham gia dự án, cậu ấy nói: "Em làm phim về chị để nói đến nền điện ảnh Việt Nam, từ những thước phim đầu tiên đến giai đoạn sau này". Tác phẩm còn để kỷ niệm 70 năm ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh thành lập ngành Điện ảnh, tôi nhận lời vì trân trọng ý nghĩa của bộ phim.

Tác phẩm "Dòng sông ký ức" gợi bà nhớ gì về quãng đời sôi nổi với điện ảnh?

Tôi rất nhớ anh em làm phim. Lứa diễn viên đầu tiên của Trường Điện ảnh Việt Nam như tôi đa phần lớn tuổi, chỉ còn một vài người như nghệ sĩ Minh Đức, Ngọc Lan hoạt động nghệ thuật, số còn lại sức khỏe kém. Có nhiều đạo diễn, quay phim, họa sĩ thiết kế qua đời, nhưng tôi không quên người nào.

Tôi hay nói với mọi người là mình may mắn khi gắn bó điện ảnh. Sau khi học xong, tôi có vai trong Một ngày đầu thu. Thời đó nhiều gian khổ, tôi chỉ biết cố gắng làm tròn vai trò của mình, có cơ hội thân thiết nhiều đạo diễn như Bạch Diệp, Hải Ninh, Trần Phương. Từ đó, chúng tôi hình thành những mối thâm tình. Khi các anh, các chú qua đời, tôi vẫn giữ liên lạc với người thân, con cháu của họ. Mỗi lần ra Hà Nội chơi, chúng tôi vui mừng gặp lại nhau, đến nhà người này người kia hỏi thăm sức khỏe.

Năm 2012, Ủy ban Nhân dân tỉnh Quảng Trị và các ban ngành kỷ niệm 40 năm ngày Giải phóng Quảng Trị. Khi đó, đạo diễn Hải Ninh đã yếu, biên kịch Hoàng Tích Chỉ cũng không có mặt, chỉ có tôi và nghệ sĩ Đoàn Dũng. Gặp lại mọi người, chúng tôi ôm nhau khóc, nhớ về giai đoạn làm phim năm 1970. Thuở ấy đoàn phim nhận được sự giúp đỡ của các chiến sĩ công an, gặp hình mẫu của vai diễn trong Vĩ tuyến 17 ngày và đêm (1973). Quá trình đó làm nên con người tôi, giúp tôi biết yêu thương mọi người.

Vắng bóng màn ảnh hàng chục năm qua, niềm vui trong cuộc sống hiện tại của bà là gì?

Tuy không xuất hiện nhiều năm trên màn ảnh, tôi hạnh phúc khi bây giờ vẫn được khán giả nhớ đến. Hôm 26/8, tôi có dịp ra Hải Phòng kỷ niệm 70 năm Trường học sinh miền Nam trên đất Bắc, được nhiều người nhận ra dù tôi đeo khẩu trang, khiến tôi bất ngờ và biết ơn tình cảm của mọi người. Niềm hạnh phúc của người nghệ sĩ là nhận được sự yêu mến từ khán giả.

Năm 1999, tôi bắt đầu tiếp xúc sâu với hội họa. Năm đó cũng là năm chồng tôi - giáo sư, tiến sĩ âm nhạc Nguyễn Bích Ngọc - qua đời. Vì từng đóng phim, có cơ hội được đi nhiều, tôi tiếp thu kiến thức về bố cục, đường nét rất nhanh. Lúc mới học vẽ, tôi miệt mài sáng tác cả ngày lẫn đêm. Năm ngoái, tôi vẽ trên 20 bức, nhưng ngưng vẽ từ đầu năm nay vì đau tay.

Tôi sống một mình nhưng không thấy cô đơn vì còn có thể vẽ tranh, nói chuyện với con gái hàng ngày, xem phim, đọc sách. Cuối tuần, tôi và nhóm bạn tụ họp hàn huyên, nấu vài món ngon. Đợt này con gái tôi - Bích Trà - thường về nước trình diễn piano, hai mẹ con cùng đi du lịch, nghe nhạc thính phòng

Với tôi, chỉ cần làm việc là đủ thỏa mãn, hạnh phúc. Hiện tôi giữ sức khỏe để tổ chức triển lãm cá nhân vào ngày 20-30/10 tại TP HCM. Các tác phẩm thuộc bộ sưu tập Quê hương, về hoa và phong cảnh đất nước - đề tài tôi theo đuổi từ khi học vẽ.

Bà chăm sóc sức khỏe của mình ra sao khi người con duy nhất - nghệ sĩ Bích Trà - sống và làm việc ở nước ngoài?

Hàng ngày, tôi có thói quen dậy lúc 4h, tập thể dục, đi bộ khoảng 30 phút, sau đó ăn sáng, uống trà. Tôi ăn uống đơn giản, chỉ thường dùng rau luộc với cá kho, hoặc cá ướp, xíu mại. Lúc trước tôi hay xem phim truyền hình đến hơn 23h mới ngủ, nhưng dạo gần đây đi ngủ lúc 22h.

Đầu năm, lúc đi khám sức khỏe, bác sĩ nói tôi có viên sỏi to ở ống mật, nội soi không gắp ra được nên phải dưỡng bệnh, uống thuốc. Tôi từ chối lời mời đi nhiều sự kiện vì muốn ở nhà, không yên tâm khi đi xa.

Tuy không đóng phim, bà tích cực dự nhiều sự kiện điện ảnh. Bà nhận thấy sự phát triển của bộ môn nghệ thuật này những năm qua thế nào?

Thời tôi còn đóng phim rất khổ cực, kiếm được một cái máy quay là quý lắm. Ngày trước không có phim tư nhân, hàng năm chỉ có một đến bốn tác phẩm, nhưng sau khi đất nước thống nhất, tình hình phim ảnh cải thiện khi có đến 10 dự án một năm. Anh em có công ăn việc làm, diễn viên không phải chờ được đóng phim, khán giả có gu thưởng thức hơn trước.

Tôi thấy để nền điện ảnh vững mạnh, chúng ta cần mời nhiều chuyên gia đào tạo đồng bộ các vị trí như đạo diễn, diễn viên, dựng phim, sản xuất. Đến lúc ra trường, ai có khả năng, ý chí vươn lên sẽ có thể làm những dự án tốt. Điều này tôi nhận ra từ khi học tập ở trường điện ảnh.

Sau này, khi theo dõi nhiều phim, tôi cảm nhận các nghệ sĩ có cuộc sống nội tâm phong phú, diễn đạt nhiều cảnh khó. Lúc trước, thầy cô nói với chúng tôi: "Phải làm đẹp cho nhân vật chứ không phải làm đẹp cho bản thân mình", ngụ ý tìm ra điểm riêng trong mỗi nhân vật, dù họ là người tốt hay kẻ xấu, đồng thời giúp khán giả cảm nhận được điều đó. Tôi nghĩ bài học này vẫn còn giá trị đến này nay, những diễn viên trẻ muốn đứng lâu trong nghề nên theo đuổi.

Điều bà tâm đắc về công việc diễn xuất của mình là gì?

Đối với tôi, sự chân thực là tiêu chuẩn hàng đầu của một nghệ sĩ. Tôi nghĩ mình có yếu tố đó, được duy trì và phát huy từ tiểu phẩm ở trường đến nhiều bộ phim sau này. Muốn có được sự chân thực, diễn viên phải am hiểu nhân vật. Mỗi khi nhận vai, tôi đặt nhiều thắc mắc, trong đó có ba câu hỏi mà người diễn viên luôn phải tìm tòi: Nhân vật xuất thân từ tầng lớp nào, vì sao phải làm việc này và làm thế nào. Ngoài đọc kịch bản, chúng ta cần nghiên cứu tài liệu, sách vở về giai đoạn trong phim, tìm nguyên nhân, động cơ nhân vật. Từ đó, diễn viên mới bộc lộ khả năng, ứng biến qua từng phân đoạn.

Những vai diễn của tôi phản ánh nhiều giai đoạn của đất nước ta, mang ý nghĩa xã hội, đề cao vai trò phụ nữ. Lúc tham gia Chị Tư Hậu (1962), tôi chỉ mới 20 tuổi, chưa hiểu hết được khó khăn, gian khổ của chín năm kháng chiến chống Pháp (1946-1954). Nhưng tôi từng chứng kiến lính Tây ném bom, bắt bớ, cảnh làng quê tan tác sau vụ cháy, cha mẹ lạc con từ sáng đến chiều. Những khoảnh khắc ấy ăn sâu vào tâm trí, giúp nâng cao khả năng diễn xuất.

Nhân vật Dịu trong Vĩ tuyến 17 ngày và đêm (1973) cũng là hình tượng mà tôi và đạo diễn sáng tạo. Trước khi bấm máy, tôi gặp nhiều chiến sĩ từ Nam ra Bắc chữa bệnh. Tôi đề nghị đạo diễn Hải Ninh sửa một số chi tiết về câu chuyện đấu tranh giữ gìn Tổ quốc của họ, để khắc họa tính cách người phụ nữ trong chiến tranh. Tôi nghĩ xã hội ảnh hưởng rất nhiều đến người nghệ sĩ, làm diễn viên có thêm vốn sống, khiến họ đồng cảm với nhân vật.

Nghệ sĩ Trà Giang sinh năm 1942 tại Phan Thiết (Bình Thuận), theo gia đình tập kết ra Bắc học tập rồi trở thành sinh viên khóa đầu tiên của Trường Điện ảnh Việt Nam (sau này là Đại học Sân khấu Điện ảnh Việt Nam). Nghệ sĩ nổi tiếng qua các phim Một ngày đầu thu, Chị Tư Hậu, Vĩ tuyến 17 ngày và đêm, Chung một dòng sông. Bà nhận danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân năm 1984.

Bà hiện sống ở TP HCM, dồn tâm huyết cho hội họa, từng tổ chức nhiều triển lãm tranh. Chồng bà là Nghệ sĩ Ưu tú, Giáo sư âm nhạc Nguyễn Bích Ngọc, con gái là nghệ sĩ dương cầm Bích Trà, 51 tuổi.